Nhưng đây cũng là thời điểm khó khăn nhất. Cựu Bộ trưởng Tài chính Nigeria bắt đầu nắm quyền điều hành WTO vào một trong những giai đoạn hỗn loạn nhất đối với thương mại toàn cầu.

Phản ứng quyết liệt của cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump trước việc Trung Quốc tích cực theo đuổi sự thống trị trong các lĩnh vực công nghệ quan trọng đã phá vỡ các đường nối của hệ thống thương mại dựa trên quy tắc mà Mỹ đã giúp tạo ra sau Thế chiến thứ hai. Đại dịch Covid-19 cũng mở ra lời kêu gọi trên toàn thế giới bớt phụ thuộc vào chuỗi cung ứng toàn cầu cũng như thôi thúc thu hẹp và sản xuất nhiều hàng hóa hơn ở trong nước. Tổng thống Mỹ Joe Biden đang đặt sự phục hồi trong nước làm trọng tâm trong chính quyền của mình với chương trình nghị sự "Xây dựng trở lại tốt hơn".

Bà Okonjo-Iweala, người Mỹ mang hai quốc tịch, sẽ phải nhanh chóng chứng tỏ khả năng kết nối các quốc gia lại với nhau sau 4 năm ngày càng gia tăng sự ngờ vực được tạo ra phần lớn bởi chính sách thương mại “Nước Mỹ trên hết” của chính quyền Trump. Sẽ có áp lực to lớn đối với bà để tạo ra những kết quả đáng kể vào cuối năm nay, khi WTO dự kiến ​​sẽ tổ chức hội nghị bộ trưởng đầu tiên dưới sự điều hành của bà.

Là một nhà lãnh đạo tương đối mới với thế giới thương mại, bà Okonjo-Iweala có cơ hội mang đến một cái nhìn mới mẻ về các vấn đề mà các nhà đàm phán đã phải đối mặt trong nhiều năm. Việc bổ nhiệm bà cũng thể hiện hy vọng về sự hiện diện lớn hơn của người châu Phi trong nền kinh tế và quản trị toàn cầu. Dmitry Grozoubinski, một nhà đàm phán thương mại người Australia hiện đang lãnh đạo Nền tảng Thương mại Geneva, một tổ chức tư vấn chính sách thương mại cho rằng “sẽ có rất nhiều động lực chính trị để làm việc” khi tân Tổng giám đốc là “một gương mặt tươi mới tại WTO”.

Quả bom hẹn giờ WTO

Tuy nhiên, nhà kinh tế học 66 tuổi được đào tạo tại Mỹ - bà Okonjo-Iweala đã lấy bằng cử nhân tại Harvard và bằng tiến sĩ tại Viện Công nghệ Massachusetts - sẽ đảm nhận vai trò lãnh đạo của một tổ chức đang đấu tranh để duy trì sự phù hợp và bị suy nhược bởi căng thẳng giữa hai đối thủ nặng ký về kinh tế của thế giới: Trung Quốc và Mỹ. Cũng có “một quả bom hẹn giờ” âm thầm tích cực có thể nổ tung trong năm nay giống như bà Okonjo-Iweala đang kêu gọi các thành viên thắt dây an toàn và tạo ra kết quả trong các lĩnh vực từ trợ cấp thủy sản đến thương mại điện tử tại hội nghị cấp bộ trưởng dự kiến ​​diễn ra vào tháng 12.

Đó là vấn đề cực kỳ tế nhị về việc liệu Mỹ có vi phạm các quy định của WTO hay không khi chính quyền Trump trước đây đã viện dẫn một điều khoản an ninh quốc gia vào năm 2018 để đơn phương tăng thuế đối với thép và nhôm. Một phán quyết có lợi cho Mỹ sẽ mở ra cánh cửa cho bất kỳ quốc gia nào sử dụng điều khoản đó để đơn phương tăng thuế, làm sáng tỏ các cam kết trọng tâm của WTO. Một quyết định chống lại Mỹ có thể làm suy yếu hơn nữa sự ủng hộ của Mỹ đối với tổ chức 26 tuổi này bằng cách ảnh hưởng đến khả năng của các tổng thống tương lai của Mỹ phải hành động theo những gì họ coi là lợi ích tốt nhất của quốc gia.

Nó cũng sẽ buộc Tổng thống Joe Biden quyết định có tuân theo phán quyết hay không, đồng thời phải phơi bày trước các cuộc tấn công của Trump và các đồng minh. Trong một thời điểm thuận lợi, bà Okonjo-Iweala bắt đầu nhiệm kỳ 4 năm của mình ngay khi chính quyền Biden đang ổn định công việc. Cựu Phó Chủ tịch và Chủ tịch Ủy ban Đối ngoại Thượng viện đã nhấn mạnh tầm quan trọng của các đồng minh và tuân thủ các quy tắc quốc tế. Nhưng đằng sau sự căng thẳng mà chính quyền Trump đã thể hiện với WTO là những lo ngại nghiêm trọng của Mỹ về tổ chức mà họ đã giúp thành lập vào đầu những năm 1990. Đối với các chủ đề khác nhau, từ hoạt động của Cơ quan Phúc thẩm WTO đến sự chênh lệch về độ mở thị trường giữa Mỹ và các thành viên WTO lớn khác, không rõ chính quyền Biden sẽ có cách giải quyết khác biệt đáng kể như thế nào.

Nhà lãnh đạo mới về thương mại

Khả năng của bà Okonjo-Iweala trong việc giúp khắc phục những vấn đề đó và tránh việc WTO trở thành một xã hội tranh luận thương mại bên cạnh Geneva sẽ phụ thuộc phần lớn vào kỹ năng ngoại giao và khả năng thuyết phục của Tân Tổng giám đốc. Rufus Yerxa, một cựu quan chức thương mại Mỹ từng là Phó Tổng giám đốc WTO từ năm 2002 đến năm 2013 đã chỉ ra rằng tổng giám đốc không có quyền ra quyết định to lớn, buộc các thành viên phải chấp nhận bất cứ điều gì. Bà Okonjo-Iweala đã dành 25 năm làm việc về các vấn đề phát triển tại Ngân hàng Thế giới. Bà từng hai lần giữ chức bộ trưởng tài chính Nigeria và là người phụ nữ đầu tiên giữ công việc đó. Bà đã vận động tranh cử vào năm 2012 để trở thành người châu Phi và phụ nữ đầu tiên điều hành Ngân hàng Thế giới, một công việc lại thuộc về một người Mỹ. Bà Okonjo-Iweala đã trở thành công dân Mỹ trong thời chính quyền Trump, khi nhiều người nước ngoài cảm thấy khó khăn khi nhập cảnh vào đất nước này.

Mùa thu năm ngoái, chính quyền Trump đã chặn việc lựa chọn bà làm Tổng giám đốc WTO, mặc dù bà đã nhận được sự ủng hộ của các thành viên còn lại. Mỹ đã lựa chọn ứng cử viên còn lại khác, Bộ trưởng Thương mại Hàn Quốc Yoo Myung-hee, là một người thực sự hiểu biết về thương mại như cựu Đại diện Thương mại Mỹ Robert Lighthizer đã đánh giá. Và phải sau cuộc bầu cử của Tổng thống Biden thì sự thay đổi quan điểm của Mỹ đã dọn đường cho sự bổ nhiệm lịch sử của bà Okonjo-Iweala. Bà đã tham gia một khóa học về giải quyết xung đột trong thế giới thương mại quốc tế phức tạp và thường đòi hỏi kỹ thuật cao trong chín tháng qua khi vận động cho vị trí tổng giám đốc WTO, cuối cùng đã vượt qua 7 ứng cử viên khác.

Những thách thức sẵn có

Tuy nhiên, những thách thức thương mại mà WTO đối mặt hiện nay có lẽ là thách thức lớn nhất mà WTO từng giải quyết và rộng rãi có thể được chia thành ba nhóm lớn: hoạt động của hệ thống giải quyết tranh chấp, sự thất bại trong đàm phán các hiệp định thương mại đa phương mới và tập hợp các vấn đề rắc rối khác chủ yếu do Mỹ nêu ra. Những điều đó bao gồm lo ngại về chủ nghĩa tư bản ở Trung Quốc và việc sử dụng trợ cấp công nghiệp là nguyên nhân chính khiến chính quyền Trump quyết định đơn phương áp thuế đối với hàng hóa Trung Quốc trị giá hơn 350 tỷ USD, một động thái sau đó được cho là vi phạm các quy định của WTO. Ngoài ra còn có sự chênh lệch về thuế quan do hệ thống tối huệ quốc của WTO gây ra, hệ thống này yêu cầu mỗi thành viên phải áp dụng cùng một biểu thuế cho tất cả các thành viên khác.

Theo quan điểm của Mỹ, vấn đề là thuế quan của nước này nhìn chung thấp hơn so với nhiều quốc gia lớn khác trong hệ thống WTO, chẳng hạn như Ấn Độ, Brazil và Trung Quốc. Thêm vào đó, các quy định của WTO cho phép các thành viên tự chỉ định là “các nước đang phát triển”, để tránh thực hiện các cam kết mở cửa thị trường mới. Cả Trung Quốc và Ấn Độ đều được coi là các nước đang phát triển, mặc dù họ được Quỹ Tiền tệ quốc tế xếp hạng là nền kinh tế lớn thứ hai và thứ năm thế giới.

Một bài kiểm tra ban đầu quan trọng đối với bà Okonjo-Iweala sẽ là liệu bà ấy có thể dẫn đến một thỏa thuận giữa Mỹ và các thành viên còn lại để hồi sinh Cơ quan Phúc thẩm WTO, đã tê liệt vào cuối năm 2019 về các tranh chấp thương mại được đưa ra Geneva để giải quyết. Chính quyền Trump, tức giận trước nhiều phán quyết của Cơ quan Phúc thẩm, đã vô hiệu hóa ban hội thẩm bằng cách chặn việc bổ nhiệm các thẩm phán mới khi nhiệm kỳ của các thẩm phán trước đó hết hạn.

Tuy nhiên, việc Mỹ lo ngại rằng Cơ quan Phúc thẩm đã vượt quá giới hạn của mình bằng cách áp đặt các nghĩa vụ đối với Mỹ mà họ không bao giờ đồng ý chấp nhận được chia sẻ bởi lưỡng đảng Cộng hòa và Dân chủ. Điều đó khiến cho vấn đề trở nên cực kỳ khó giải quyết đối với bất kỳ tổng giám đốc nào.

WTO chỉ đàm phán một hiệp định mới bao gồm toàn bộ thành viên trong lịch sử 26 năm của mình, đó là hiệp định tạo thuận lợi thương mại năm 2013, chỉ có thể thực hiện được vì nó mang lại cho các nước đang phát triển sự linh hoạt rất lớn trong các cam kết mà họ thực hiện. Để giải quyết vấn đề đó, các quốc gia đã bắt đầu đàm phán các hiệp định đa phương trong các lĩnh vực như thương mại kỹ thuật số giữa một nhóm nhỏ các thành viên sẵn sàng tham gia WTO. Nhưng bà Okonjo-Iweala có thể phải đối mặt với áp lực từ các nước như Ấn Độ và Nam Phi để rút lại cách tiếp cận "sáng kiến ​​chung" vì những nỗ lực đó gây áp lực buộc họ phải thực hiện cải cách, ngay cả khi họ không tham gia đàm phán. Đa phương hay nói cách khác, các cuộc đàm phán tại WTO được tính bằng năm, chứ không phải vài tuần hoặc vài tháng, gây thất vọng cho bất kỳ ai đang hy vọng kết quả nhanh chóng. Đó là bài học mà bà Okonjo-Iweala có thể sớm rút ra.

Xuân Hải, Văn phòng BCĐLNKT